Έχουν τα ζώα συναισθήματα;

Η θλιβερή ιστορία του μικρού γαϊδουριού στη Ζίτσα Ιωαννίνων το οποίο υποβλήθηκε τελικά σε ευθανασία έχει εγείρει πλήθος συζητήσεων. Ο βασανισμός του και η τραγική κατάληξη του έχουν πραγματικά εξαγριώσει την κοινή γνώμη και το θέμα που έχει έρθει και πάλι στην επιφάνεια είναι εάν τα ζώα έχουν συναισθήματα. Εντελώς συμπτωματικά η Lisa Feldman Barret πριν δυο μέρες έγραψε ένα εκπληκτικό άρθρο «Η μεγάλη Ιδέα, έχουν τα ζώα συναισθήματα;». Λόγω των εξελίξεων με το γαιδουράκι στη Ζίτσα Ιωαννίνων έχει αναπαραχθεί κι από ελληνικά μέσα ενημέρωσης.

Το επιστημονικό ερώτημα παραμένει βασανιστικά ανοιχτό

Όταν σου γρυλίζει ένας σκύλος, είναι θυμωμένος; Όταν ένας σκίουρος σκαρφαλώνει γρήγορα ένα δέντρο επειδή τον πλησιάζεις, φοβάται; Όταν ένας ελέφαντας στέκεται για μέρες στο σημείο όπου πέθανε ένας άλλος, θρηνεί; Όσοι ζουν με κάποιο ζώο (του μη ανθρώπινου είδους), ίσως να θεωρούν την απάντηση προφανή, το επιστημονικό ερώτημα ωστόσο παραμένει βασανιστικά ανοιχτό.

Ας ξεκινήσουμε με κάποια δεδομένα. Σε όλα τα ζώα, ο εγκέφαλος ρυθμίζει τα όργανα, τις ορμόνες και τα υπόλοιπα συστήματα του σώματός του μέσω ηλεκτρικών ρευμάτων και περιδινούμενων χημικών ουσιών. Εντός του ανθρώπινου σώματος, αυτές οι διαδικασίες μάς κρατούν ζωντανούς και επίσης παράγουν τη γενικότερη διάθεσή μας με τρόπους που ακόμη προσπαθούν να καταλάβουν οι επιστήμονες.

Τα ζώα έχουν ενδείξεις συναισθήματος

Ο φιλόσοφος Peter Godfrey-Smith, στο βιβλίο του Metazoa, παρατηρεί τρεις συμπεριφορές που κάποιος θα μπορούσε να κάνει λόγο για ενδείξεις. Υπάρχουν ζώα που έχουν την τάση να προστατεύουν τραυματισμένα μέρη του σώματός του; Πολλά το κάνουν, συμπεριλαμβανομένων κάποιων πτηνών, θηλαστικών, των χταποδιών και των καρκινοειδών, αλλά οι μύγες μπορεί να χάσουν ένα άκρο και να συνεχίσουν κανονικά τη ζωή τους. Μπορεί το ζώο να εξετάζει το κόστος και τα οφέλη; Τα καβούρια μπορούν να ανεχθούν ακόμα και ηλεκτροπληξία για να μην εγκαταλείψουν τη θέση τους και βρεθούν ανυπεράσπιστα σε κάποια απειλή. Αναζητά το ζώο παυσίπονα μετά από τραυματισμό; Τα κοτόπουλα το κάνουν – επιλέγουν ζωοτροφές με φάρμακο αντί των συνηθισμένων τροφών όταν είναι πληγωμένα. Μερικά ψάρια θα κολυμπήσουν σε πιο ρηχά νερά, ακόμα κι παραμονεύουν τα αρπακτικά, για να μπορέσουν να καταναλώσουν τροφή που θα τα ανακουφίσει από τον πόνο. Οι μέλισσες, ωστόσο, δεν έχουν τέτοιου είδους συμπεριφορά.

Δεν μπορούν να μας πουν, οπότε δεν γνωρίζουμε μετά βεβαιότητας

Νιώθουν συνειδητά διαθέσεις και άλλα ζώα; Δεν μπορούν να μας πουν, οπότε δεν γνωρίζουμε μετά βεβαιότητας. Το ερώτημα των συναισθημάτων στα ζώα είναι ακόμα πιο περίπλοκο γιατί εξαρτάται από το πώς ορίζει κανείς ευθύς εξαρχής το «συναίσθημα». Κάποιοι επιστήμονες θεωρούν τα συναισθήματα συγκεκριμένα, τον φόβο ή την οργή για παράδειγμα, και αναρωτιούνται αν τα νιώθουν τα ζώα. Άλλοι τα ορίζουν ως συμπεριφορές με χρήσιμες για την επιβίωση λειτουργίες, όπως οι ενέργειες που επιτρέπουν σε ένα ζώο να ξεφύγει από κάποιο αρπακτικό. Και άλλοι ορίζουν τα συναισθήματα ως τα εγκεφαλικά κυκλώματα που ανταποκρίνονται σε αυτές τις συμπεριφορές. Ψάχνουν, για παράδειγμα, ένα «κύκλωμα φόβου» το οποίο μπορεί να προκαλέσει πάγωμα σε καταστάσεις που θεωρούμε τρομακτικές.

Ας επιχειρήσουμε να διαχωρίσουμε την ανθρώπινη οπτική

Όλοι αυτοί οι ορισμοί προϋποθέτουν την ανθρώπινη συμπερασματολογία-παρατήρηση της σωματικής κατάστασης ενός ζώου και υποθέσεις για την ψυχολογική της σημασία. Για να αντιμετωπίσουμε αυτό το πρόβλημα, ας επιχειρήσουμε να διαχωρίσουμε την ανθρώπινη οπτική. Σκεφτείτε μία μύγα, έναν αρουραίο και έναν άνθρωπο σε καταστάσεις που θεωρούμε τρομακτικές. Αν περάσεις μια μυγοσκοτώστρα πάνω από μια μύγα, θα τρίψει γρήγορα μεταξύ τους τα πόδια της. Αν εκπαιδεύσεις τον αρουραίο να συνδυάζει έναν ηχητικό τόνο με ένα επώδυνο σοκ, και παίξεις μόνο τον τόνο, ο αρουραίος θα παγώσει. Αν παρατηρήσεις έναν άνθρωπο που ακολουθείται από κάποιον ξένο σε έναν σκοτεινό δρόμο, θα δεις τις κόρες των ματιών του να διαστέλλονται και τον ίδιο να κοιτάζει συνεχώς πίσω ενώ, η καρδιά του σφυροκοπά στο στήθος του.

Ένας κλασικός επιστήμονας θα συνάγει πως και τα τρία αυτά ζώα εκτίθενται σε μια απειλή, και άρα βρίσκονται σε κατάσταση φόβου. Ιδού όμως το περίεργο: τα τρία παραδείγματα δεν έχουν ουσιαστικά τίποτα κοινό. Αφορούν διαφορετικά είδη εγκεφάλων σε διαφορετικές καταστάσεις, που κινούν διαφορετικά είδη σωμάτων με διαφορετικούς τρόπους. Πού βρίσκεται λοιπόν η ομοιότητα η οποία κάνει και τις τρεις καταστάσεις «φόβο»; Στον εγκέφαλο του ίδιου του επιστήμονα. Μπορεί κάλλιστα να βιώνουμε έναν κόσμο γεμάτο ζώα που φωνάζουν από λύπη, τσιρίζουν από τρόμο και ζαρώνουν από ενοχές, αλλά αυτά είναι αβίαστα δικά μας συμπεράσματα – ανθρώπινες εντυπώσεις που δίνουν νόημα στις φωνές, τα τσιρίγματα και τα ζαρώματα.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει εξελιχθεί

Δεν λέω ότι τα συναισθήματα είναι φανταστικά. Λέω πως οι εγκέφαλοί μας έχουν εξελιχθεί έτσι ώστε να κατατάσσουν στιγμιαία πράγματα στην ίδια κατηγορία ως παρόμοια, ακόμα και αν είναι επιστημονικά τόσο διαφορετικά όσο οι μύγες που τρίβουν τα πόδια τους, οι αρουραίοι που παγώνουν και οι άνθρωποι με διεσταλμένες κόρες. Κατηγοριοποιούμε ασταμάτητα, συνήθως χωρίς να το καταλαβαίνουμε.

Θα μπορούσαμε να φέρουμε ακόμα ένα παράδειγμα από έναν διαφορετικό κλάδο της επιστήμης, αυτό της Αστρονομίας. Ο Ερμής, η Γη και ο Δίας είναι όλοι πλανήτες, επομένως πρέπει να είναι παρόμοιοι κατά κάποιο τρόπο, σωστά; Λοιπόν, ο Ερμής είναι ένας μικροσκοπικός, καυτός, άγονος βράχος. Η Γη είναι τρεις φορές μεγαλύτερη και η επιφάνειά της έχει κυρίως νερό, και είναι γεμάτη ζωή. Ο Δίας είναι μια γιγαντιαία μπάλα αερίου. Που είναι η ομοιότητα; Στο μυαλό μας. Εστιάζουμε σε αφηρημένα χαρακτηριστικά όπως «περιφέρεται γύρω από τον ήλιο» και αγνοούμε τις τεράστιες διαφορές σε μέγεθος και ουσία για να ομαδοποιήσουμε αυτά τα ουράνια σώματα στην ίδια κατηγορία. Ένας μεγάλος βράχος στο διάστημα είναι φυσικά πραγματικός, αλλά η κατηγορία «πλανήτης» είναι μια ανθρώπινη δημιουργία.

Ο φόβος του ζώου είναι υπαρκτός ή είναι κατασκευή του ανθρώπινου μυαλού

Ανθρώπινες δημιουργίες είναι και τα συναισθήματα που βλέπουμε και ακούμε σε άλλα ζώα. Όταν βιώνουμε ένα άλλο ζώο ως τρομαγμένο, δεν «ανιχνεύουμε» φόβο με οποιονδήποτε αντικειμενικό τρόπο. Είναι μια κατασκευή μέσα στον εγκέφαλό μας που γίνεται αυτόματα, και με μεγάλη ταχύτητα. Ο ανθρώπινος εγκέφαλός ομαδοποιεί διαφορετικές κινήσεις, ήχους και άλλα φυσικά σήματα μαζί, στην ίδια κατηγορία, για να τους δώσει συναισθηματικό νόημα. Εάν παρατηρούμε μια μύγα να τρίβει τα πόδια της μεταξύ τους σε μια περίπτωση, αλλά παγώνει σε μια άλλη, ο ανθρώπινος εγκέφαλος μπορεί να γενικεύσει και στις δύο περιπτώσεις για να ερμηνεύσει τη μύγα ως σε κατάσταση φόβου. Είναι όμως οι εγκέφαλοι των μυγών εξοπλισμένοι για να υπερβούν τα φυσικά χαρακτηριστικά και να κατασκευάσουν αυτό το επίπεδο νοήματος; Τι θα λέγατε για τον εγκέφαλο μιας γάτας ή ενός σκύλου; Η απάντηση είναι μάλλον όχι. Μερικοί εγκέφαλοι ζώων, όπως αυτός των χιμπατζήδων, μπορούν να κατηγοριοποιήσουν αφηρημένα, αλλά από όσο γνωρίζουμε μόνο εμείς έχουμε την καλωδίωση για να υπολογίσουμε αφαιρέσεις αυτού του μεγέθους. Η κατάσταση φόβου ενός μη ανθρώπινου ζώου είναι πραγματική για τους ανθρώπινους παρατηρητές του, αλλά όχι απαραίτητα και για το ίδιο.

Άλλο η επιστημονική παρατήρηση άλλο η νοητική εικασία

Οι επιστήμονες θα πρέπει να είναι εξαιρετικά προσεχτικοί στο να διαχωρίζουν τις παρατηρήσεις τους από τις νοητικές εικασίες μας. Όταν δεν γίνεται, μπορεί να είναι πραγματικά προβληματικό. Εάν ένας επιστήμονας ανακαλύψει ένα εγκεφαλικό κύκλωμα που ελέγχει τη συμπεριφορά «παγώματος» στους αρουραίους και το αποκαλέσει «κύκλωμα φόβου» και στη συνέχεια ανακαλύψει ότι ένα συγκεκριμένο φάρμακο μπορεί να καταστείλει το κύκλωμα, ίσως θα είναι λανθασμένη υπόθεση ότι το φάρμακο μπορεί να γιατρέψει συμπτώματα ανθρώπινων διαταραχών.

Η τοποθέτηση του εαυτού μας στην κορυφή του ζωικού βασιλείου, μπορεί να μας οδηγήσει σε κακομεταχείριση πλασμάτων

Ίσως βέβαια να είναι επωφελές, εκτός επιστημονικού πεδίου, να θεωρούμε πως έχουν και άλλα ζώα τα ίδια συναισθήματα με εμάς διότι αυτό ενθαρρύνει την ενσυναίσθηση – είναι πιο εύκολο να τα δεχθούμε στον ηθικό μας κύκλο και να τα προστατεύσουμε. Η ενσυναίσθηση είναι σημαντική. Αυτή η οπτική, ωστόσο, μας βάζει σε πειρασμό να βλέπουμε τα άλλα ζώα ως κατώτερες εκδοχές των ανθρώπων, γεμάτες συναισθηματισμό αλλά χωρίς την απαραίτητη για την τιθάσευσή του λογική. Και το να τοποθετούμε, κατ’ αυτόν τον τρόπο, τον εαυτό μας στην κορυφή του ζωικού βασιλείου, μπορεί να μας οδηγήσει σε κακομεταχείριση πλασμάτων που μοιάζουν λιγότερο εξεζητημένα από ό,τι θεωρούμε εαυτούς.

Οι απαντήσεις που δίνουμε ίσως να αποκαλύπτουν περισσότερα για εμάς παρά για εκείνα

Ίσως να είναι δείγμα μεγαλύτερου σεβασμού, και πιο χρήσιμο επιστημονικά, το να σκεφτόμαστε τα ζώα με τους δικούς τους όρους. Οι σκύλοι μπορούν να μυρίσουν πράγματα που εμείς δεν μπορούμε. Τα πουλιά μπορούν να δουν χρώματα που εμείς δεν μπορούμε. Ισως λοιπόν να μπορούν επίσης να νιώσουν πράγματα που εμείς δεν μπορούμε. Οταν ένας ελέφαντας στέκεται πλάι στο κουφάρι ενός άλλου για μέρες, είναι σαφές πως κάτι συμβαίνει, γιατί όμως πρέπει να είναι κάποια πρωτόγονη εκδοχή του ανθρώπινου πένθους; Πώς ξέρουμε ότι ο ελέφαντας δεν φυλάει το πτώμα από πτωματοφάγα ζώα, δεν κομπάζει για τον θάνατο ενός αντιπάλου, δεν βιώνει κάτι άλλο που εμείς δεν μπορούμε να κατανοήσουμε; Η ιδέα ότι άλλα ζώα μοιράζονται τα συναισθήματά μας είναι ενδιαφέρουσα και διαισθητική, αλλά οι απαντήσεις που δίνουμε ίσως να αποκαλύπτουν περισσότερα για εμάς παρά για εκείνα.

Πηγή: Guardian

Δείτε επίσης:

Εάν επιθυμείτε να σχολιάσετε το παραπάνω άρθρο ή οτιδήποτε άλλο στο MyPet.gr, επισκεφτείτε τη σελίδα μας στο Facebook. Για αστεία βίντεο με κατοικίδια που θα σας φτιάξουν την ημέρα, ακολουθήστε μας στο Instagram ή εγγραφείτε στο Youtube κανάλι μας